પ્રાણાયામ એટલે શું ?|What is pranayama and its benefits

 પ્રશ્ન:- પ્રાણાયામ એટલે શું ? સવિસ્તાર સમજાવો.

 

પ્રાણાયામ એ યોગનું એક મહત્વનું અંગ છે, જે શ્વાસની પ્રક્રિયા પર નિયંત્રણ અને તેના દ્વારા શારીરિક, માનસિક તેમજ આધ્યાત્મિક સ્વાસ્થ્યને સુધારવાની એક પદ્ધતિ છે. સંસ્કૃત શબ્દ "પ્રાણાયામ" બે ભાગમાં વહેંચાય છે: "પ્રાણ" એટલે જીવનશક્તિ કે જીવન ઉર્જા, અને "આયામ" એટલે નિયંત્રણ કે વિસ્તાર. આમ, પ્રાણાયામ એટલે શ્વાસ દ્વારા જીવનશક્તિને નિયંત્રિત કરવી અને તેનો વિસ્તાર કરવો.

 

પ્રાણાયામનો અર્થ અને મહત્વ

પ્રાણાયામમાં શ્વાસને ચોક્કસ રીતે લેવો, રોકવો અને છોડવો એવી તકનીકોનો સમાવેશ થાય છે. યોગ શાસ્ત્ર અનુસાર, શ્વાસ અને મન એકબીજા સાથે ગાઢ રીતે જોડાયેલા છે. જો શ્વાસ પર નિયંત્રણ મેળવી લેવામાં આવે, તો મનને શાંત અને સ્થિર કરી શકાય છે. આ ઉપરાંત, પ્રાણાયામ શરીરમાં ઓક્સિજનનું પ્રમાણ વધારે છે, રક્ત પરિભ્રમણ સુધારે છે અને નાડીતંત્રને સંતુલિત કરે છે.

 

પતંજલિના યોગસૂત્રમાં પ્રાણાયામને યોગના આઠ અંગો (અષ્ટાંગ યોગ)માંથી ચોથું અંગ ગણવામાં આવ્યું છે, જે આસન (શારીરિક યોગાભ્યાસ) પછી અને ધ્યાન પહેલાં આવે છે. તે શરીર અને મનને ધ્યાન માટે તૈયાર કરે છે.

 

 પ્રાણાયામના પ્રકાર

પ્રાણાયામની અનેક વિધિઓ છે, જેમાંથી કેટલીક મુખ્ય નીચે મુજબ છે:

1. અનુલોમ-વિલોમ (નાડી શોધન પ્રાણાયામ) 

   - આમાં એક નાસિકા દ્વારા શ્વાસ લેવાય છે અને બીજી નાસિકા દ્વારા શ્વાસ છોડવામાં આવે છે.

   - ફાયદા: નાડીઓનું શુદ્ધિકરણ, તણાવ ઘટાડવો અને શ્વસનતંત્ર મજબૂત કરવું.

 

2. કપાલભાતિ 

   - આમાં ઝડપથી અને શક્તિશાળી રીતે શ્વાસ બહાર કાઢવામાં આવે છે, જ્યારે શ્વાસ અંદર લેવાની પ્રક્રિયા સ્વાભાવિક રીતે થાય છે.

   - ફાયદા: ફેફસાંની ક્ષમતા વધે છે, શરીરમાંથી ઝેરી તત્વો બહાર નીકળે છે અને ચયાપચય સુધરે છે.

 

3. ભસ્ત્રિકા 

   - આ એક તીવ્ર શ્વાસ પ્રક્રિયા છે, જેમાં ઝડપથી શ્વાસ લેવાય અને છોડાય છે.

   - ફાયદા: ઉર્જા વધે છે, મગજમાં ઓક્સિજનનો પુરવઠો સુધરે છે અને શરીર ગરમ રહે છે.

 

4. ભ્રામરી 

   - આમાં શ્વાસ છોડતી વખતે મધમાખી જેવો ગુંજનનો અવાજ કરવામાં આવે છે.

   - ફાયદા: મન શાંત થાય છે, ચિંતા ઓછી થાય છે અને ઊંઘ સારી આવે છે.

 

5. ઉજ્જયી 

   - ગળામાંથી હળવો અવાજ કરતાં શ્વાસ લેવાય અને છોડાય છે.

   - ફાયદા: થાઇરોઇડ ગ્રંથિ સંતુલિત રહે છે અને ધ્યાનની ક્ષમતા વધે છે.

 

પ્રાણાયામના ફાયદા

શારીરિક: શ્વસનતંત્ર મજબૂત થાય છે, હૃદયનું સ્વાસ્થ્ય સુધરે છે, રોગપ્રતિકારક શક્તિ વધે છે.

માનસિક: તણાવ, ચિંતા અને ડિપ્રેશન ઘટે છે, એકાગ્રતા વધે છે.

આધ્યાત્મિક: આંતરિક શાંતિ મળે છે અને સ્વ-જાગૃતિ વધે છે.

 

કેવી રીતે કરવું?

પ્રાણાયામ શરૂ કરતા પહેલાં નીચેની બાબતોનું ધ્યાન રાખવું જોઈએ:

- શાંત અને હવાદાર જગ્યાએ બેસવું.

- સવારનો સમય આ માટે શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવે છે.

- ખાલી પેટે અથવા ભોજનના 3-4 કલાક પછી કરવું.

- શરૂઆતમાં નિષ્ણાતના માર્ગદર્શન હેઠળ શીખવું જોઈએ.

 

સાવચેતી

- શ્વાસને બળજબરીથી રોકવો નહીં.

- હૃદયરોગ, હાઈ બ્લડ પ્રેશર કે ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન ડૉક્ટરની સલાહ લેવી.

- દરેક પ્રાણાયામની મર્યાદા અને શરીરની ક્ષમતાને સમજવી.

 

આમ, પ્રાણાયામ એ માત્ર શ્વાસની કસરત નથી, પરંતુ એક એવી કળા છે જે જીવનને સ્વસ્થ, સંતુલિત અને શાંતિપૂર્ણ બનાવે છે.

 

ઉપસંહાર:-

પ્રાણાયામ એ ફક્ત શ્વાસોચ્છવાસની ક્રિયા જ નથી, પરંતુ જીવનશક્તિનું સૂક્ષ્મ નિયમન છે. નિયમિત અભ્યાસથી શરીર-મન-આત્મા એકત્રિત થાય છે અને સમગ્ર સ્વાસ્થ્યમાં સુધારો આવે છે. તે યોગની ગહન અને પરિવર્તનકારી પદ્ધતિ તરીકે ગણવામાં આવે છે. પ્રાણાયામ એ એક શક્તિશાળી યોગિક તકનીક છે જે આપણા જીવનમાં સકારાત્મક પરિવર્તન લાવી શકે છે. નિયમિત અભ્યાસ દ્વારા આપણે શારીરિક અને માનસિક સ્વાસ્થ્યને સુધારી શકીએ છીએ અને એક શાંતિપૂર્ણ અને સંતુલિત જીવન જીવી શકીએ છીએ.