રોગ અને દ્વેષ કલેશ|Rog and dvesh Klesh samjavo

રોગ અને દ્વેષ કલેશને સમજાવો

 

રોગ અને દ્વેષ કલેશ એ બે અલગ અલગ વિભાવનાઓ છે, જેનો યોગ શાસ્ત્ર, આયુર્વેદ અને ભારતીય દર્શનમાં વિશેષ મહત્વ છે, ખાસ કરીને જ્યારે આપણે મન, શરીર અને આત્માના સ્વાસ્થ્યની વાત કરીએ છીએ. હું બંનેને યોગ અને ક્રિયા યોગના સંદર્ભમાં સવિસ્તાર સમજાવું છું, કારણ કે તમારો પ્રશ્ન યોગ વિશેની ચર્ચાનો ભાગ છે.

 

1. રોગ (Disease):

રોગ એટલે શરીર, મન કે આત્માની અસંતુલિત અવસ્થા, જે વ્યક્તિના સ્વાસ્થ્યને અસર કરે છે. યોગ અને આયુર્વેદ અનુસાર, રોગનું મૂળ શારીરિક, માનસિક અને આધ્યાત્મિક અસંતુલનમાં હોય છે.

 

રોગના પ્રકારો:

શારીરિક રોગજેમ કે ડાયાબિટીસ, હૃદયરોગ, સાંધાનો દુખાવો વગેરે. આ રોગો ઘણીવાર અયોગ્ય આહાર, ઓછી શારીરિક પ્રવૃત્તિ કે આનુવંશિક કારણોસર થાય છે.

માનસિક રોગ:ચિંતા, ડિપ્રેશન, તણાવ વગેરે. આ મનની અશાંતિ, નકારાત્મક વિચારો કે ભાવનાત્મક અસંતુલનથી ઉદ્ભવે છે.

આધ્યાત્મિક રોગ: આત્મ-જ્ઞાનનો અભાવ, અર્થહીનતાની લાગણી, કે દૈવી ચેતનાથી અલગ થવાની ભાવના.

 

યોગના સંદર્ભમાં રોગ:

પતંજલિના યોગસૂત્ર અનુસાર, રોગ એ પાંચ ક્લેશો (અવિદ્યા, અસ્મિતા, રાગ, દ્વેષ, અભિનિવેશ) નું પરિણામ હોઈ શકે છે, જે મનને અશુદ્ધ કરે છે અને શરીરમાં અસંતુલન લાવે છે.

- ક્રિયા યોગમાં, રોગને દૂર કરવા માટે શરીરની ઊર્જા (પ્રાણ) ને સંતુલિત કરવામાં આવે છે. ક્રિયા પ્રાણાયામ દ્વારા ચક્રો અને નાડીઓ (જેમ કે ઇડા, પિંગળા, સુષુમ્ના) માં ઊર્જાનો પ્રવાહ સુધારવામાં આવે છે, જે શારીરિક અને માનસિક રોગોને હળવા કરે છે.

- રોગનું મૂળ કારણ ઘણીવાર મનની અશાંતિ હોય છે. ક્રિયા યોગ ધ્યાન દ્વારા મનને શાંત કરીને રોગના મૂળને દૂર કરવામાં મદદ કરે છે.

 

રોગનું નિવારણ:

આસન: શરીરની લવચીકતા અને શક્તિ વધારીને શારીરિક રોગો ઘટાડે છે. ઉદાહરણ: ભુજંગાસન (હૃદય અને પાચન માટે), શીર્ષાસન (મગજના સ્વાસ્થ્ય માટે).

પ્રાણાયામ: શ્વાસની ટેકનિક દ્વારા ઓક્સિજનનું સ્તર વધે છે અને તણાવ ઘટે છે, જે રોગપ્રતિકારક શક્તિ વધારે છે.

ધ્યાન: માનસિક રોગો જેમ કે ચિંતા અને ડિપ્રેશનમાં રાહત આપે છે.

જીવનશૈલી: સાત્વિક આહાર (શાકાહારી, હળવો ખોરાક), નિયમિત ઊંઘ, અને નૈતિક જીવન રોગને નિયંત્રિત કરે છે.

 

 

2. દ્વેષ કલેશ (Hatred and Conflict):

દ્વેષ  એટલે નફરત, ગુસ્સો, કે કોઈ વ્યક્તિ, પરિસ્થિતિ કે વસ્તુ પ્રત્યે નકારાત્મક ભાવના. કલેશ એટલે મનની અશાંતિ, વિવાદ, અથવા આંતરિક/બાહ્ય સંઘર્ષ. યોગ શાસ્ત્રમાં, દ્વેષ એ પાંચ ક્લેશોમાંથી એક છે, જે મનને અશુદ્ધ કરે છે અને આધ્યાત્મિક પ્રગતિમાં અવરોધ ઉભો કરે છે.

 

દ્વેષનું સ્વરૂપ:

આંતરિક દ્વેષ: પોતાની જાત પ્રત્યે નફરત (જેમ કે ઓછો આત્મવિશ્વાસ), ગુસ્સો, અથવા નકારાત્મક વિચારો.

બાહ્ય દ્વેષ: અન્ય લોકો, સમાજ, કે પરિસ્થિતિઓ પ્રત્યે નફરત, ઈર્ષ્યા, કે શત્રુતા.

- દ્વેષનું મૂળ અવિદ્યા (અજ્ઞાન) અને અસ્મિતા (અહંકાર) માં રહેલું છે, જે વ્યક્તિને ખોટી સમજણ અને અલગતાની ભાવના આપે છે.

 

કલેશનું સ્વરૂપ:

માનસિક કલેશ: ચિંતા, ભય, અથવા આંતરિક અશાંતિ, જે દ્વેષથી ઉદ્ભવે છે.

સામાજિક કલેશ: પરિવાર, મિત્રો, કે સમાજમાં વિવાદ, ઝઘડા, કે મતભેદ.

- યોગ અનુસાર, કલેશ મનની અસ્થિરતા અને નકારાત્મક ભાવનાઓ (જેમ કે દ્વેષ, રાગ, ઈર્ષ્યા) નું પરિણામ છે.

 

યોગના સંદર્ભમાં દ્વેષ કલેશ:

પતંજલિના યોગસૂત્ર (2.3) માં દ્વેષને એક ક્લેશ તરીકે ગણવામાં આવે છે, જે વ્યક્તિને દુઃખનો અનુભવ કરાવે છે. દ્વેષ એટલે કોઈ વસ્તુ કે વ્યક્તિ પ્રત્યે અણગમો, જે ભૂતકાળના દુઃખદ અનુભવોમાંથી ઉદ્ભવે છે.

- દ્વેષ અને કલેશ મનની શાંતિને ખલેલ પહોંચાડે છે, જેના કારણે ધ્યાન અને આધ્યાત્મિક પ્રગતિમાં અવરોધ આવે છે.

- ક્રિયા યોગમાં, દ્વેષ કલેશને દૂર કરવા માટે આંતરિક શુદ્ધિપર ભાર મૂકવામાં આવે છે. આ માટે નીચેની રીતો અપનાવવામાં આવે છે:

તપ: શારીરિક અને માનસિક શિસ્ત, જે નકારાત્મક ભાવનાઓને નિયંત્રિત કરે છે.

સ્વાધ્યાય: આત્મ-ચિંતન અને શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ, જે દ્વેષના મૂળ કારણોને સમજવામાં મદદ કરે છે.

ઈશ્વર પ્રણિધાન: ઈશ્વર પ્રત્યે શરણાગતિ, જે મનને શાંત અને નિઃસ્વાર્થ બનાવે છે.

 

દ્વેષ કલેશનું નિવારણ:

ક્રિયા પ્રાણાયામ: શ્વાસની ટેકનિક દ્વારા મનની નકારાત્મક ઊર્જા (જેમ કે ગુસ્સો, નફરત) ને શાંત કરવામાં આવે છે. આ પ્રક્રિયા અનાહત ચક્ર (હૃદય ચક્ર) ને સક્રિય કરે છે, જે પ્રેમ અને કરુણાને વધારે છે.

ધ્યાન: નિયમિત ધ્યાન દ્વારા મનની એકાગ્રતા વધે છે અને દ્વેષજન્ય વિચારો ઓછા થાય છે. ખાસ કરીને, આજ્ઞા ચક્ર (ભ્રૂમધ્ય) પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાથી મનની સ્પષ્ટતા અને શાંતિ મળે છે.

યમ-નિયમ: યોગના નૈતિક સિદ્ધાંતો, જેમ કે અહિંસા (હિંસા ન કરવી), સત્ય (સાચું બોલવું), અને સંતોષ (સંતુષ્ટ રહેવું), દ્વેષ અને કલેશ ઘટાડે છે.

કર્મ યોગ: નિઃસ્વાર્થ કર્મો દ્વારા અહંકાર અને દ્વેષ ઓછો થાય છે, જે સામાજિક કલેશને પણ નિયંત્રિત કરે છે.

ભક્તિ યોગ: ઈશ્વર પ્રત્યે ભક્તિ અને પ્રેમ દ્વેષને પ્રેમમાં રૂપાંતરિત કરે છે.

 

દ્વેષ કલેશની અસરો:

શારીરિક: દ્વેષ અને કલેશથી તણાવ વધે છે, જે હાઈ બ્લડ પ્રેશર, અનિદ્રા, અને પાચન સમસ્યાઓ જેવા રોગોનું કારણ બને છે.

માનસિક: નફરત અને વિવાદથી મન અશાંત રહે છે, જે એકાગ્રતા અને ખુશીને અસર કરે છે.

આધ્યાત્મિક: દ્વેષ આત્માને ઈશ્વરથી દૂર લઈ જાય છે અને આધ્યાત્મિક પ્રગતિમાં અવરોધ ઉભો કરે છે.

 

ગુજરાતમાં દ્વેષ કલેશ નિવારણ માટે યોગ:

ગુજરાતમાં, યોગ અને ક્રિયા યોગના કેન્દ્રો (જેમ કે Yogoda Satsanga Society of Indiaના અમદાવાદ અને સુરતના આશ્રમો) રોગ નિવારણ માટે ખાસ શિબિરો અને ધ્યાન સત્રો યોજે છે. આ ઉપરાંત, આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ (21 જૂન) નિમિત્તે રાજ્યભરમાં યોગ કાર્યક્રમો થાય છે, જે રોગ નિવારણ અને સ્વાસ્થ્ય પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.

 

 

રોગ અને દ્વેષ કલેશનું સંબંધ:

- યોગ શાસ્ત્ર અનુસાર, દ્વેષ અને કલેશ મનની અશુદ્ધિ છે, જે રોગનું મૂળ કારણ બની શકે છે. ઉદાહરણ તરીકે, લાંબા સમય સુધી નફરત કે ગુસ્સો રાખવાથી તણાવ વધે છે, જે શારીરિક રોગો (જેમ કે હૃદયરોગ) ને આમંત્રણ આપે છે.

 ક્રિયા યોગ બંનેને એકસાથે સંબોધે છે:

રોગ ને શરીરના ચક્રો અને નાડીઓને સંતુલિત કરીને દૂર કરવામાં આવે છે.

દ્વેષ કલેશ ને ધ્યાન અને આંતરિક શુદ્ધિ દ્વારા નાબૂદ કરવામાં આવે છે.

 

ઉપસંહાર:

-રોગએ શરીર અને મનની અસંતુલિત અવસ્થા છે, જેને યોગ, પ્રાણાયામ, અને ધ્યાન દ્વારા નિયંત્રિત કરી શકાય છે.

દ્વેષ કલેશ એ મનની નકારાત્મક ભાવનાઓ અને અશાંતિ છે, જેને ક્રિયા યોગની શિસ્ત, ધ્યાન, અને નૈતિક જીવન દ્વારા દૂર કરી શકાય છે.

ગુજરાતમાં, YSS અને અન્ય યોગ કેન્દ્રો દ્વારા આ બંને સમસ્યાઓના નિવારણ માટે વ્યવહારુ માર્ગદર્શન મળે છે.