મોર્ય સામ્રાજ્યની વહીવટી વ્યવસ્થા|The Maurya Empire

 પ્રશ્ન:- મોર્ય સામ્રાજ્યની વહીવટી વ્યવસ્થા અંગે વિગતે જણાવો.

મોર્ય સામ્રાજ્ય ભારતના ઇતિહાસનું એક મહત્વપૂર્ણ સામ્રાજ્ય હતું, જેણે લગભગ 322 ઈ.સ. પૂર્વે થી 185 ઈ.સ. પૂર્વે સુધી ભારતીય ઉપખંડના મોટા ભાગ પર શાસન કર્યું હતું. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય દ્વારા સ્થાપિત આ સામ્રાજ્ય તેની સુવ્યવસ્થિત અને કેન્દ્રીકૃત વહીવટી પ્રણાલી માટે જાણીતું હતું. આ પ્રણાલીએ સામ્રાજ્યને લાંબા સમય સુધી એકતા અને સ્થિરતા પ્રદાન કરી હતી.

મોર્ય સામ્રાજ્યની વહીવટી વ્યવસ્થા પ્રાચીન ભારતની સૌથી વ્યવસ્થિત અને કેન્દ્રીકૃત શાસન પ્રણાલીઓમાંની એક હતી. આ વ્યવસ્થા ચંદ્રગુપ્ત મોર્ય દ્વારા સ્થાપિત કરવામાં આવી હતી અને તેના મંત્રી કૌટિલ્ય (ચાણક્ય)ની બુદ્ધિમત્તા અને "અર્થશાસ્ત્ર" નામના ગ્રંથના માર્ગદર્શનથી વિકસિત થઈ હતી. તેનો વિસ્તાર અશોકના શાસનકાળમાં ઉચ્ચતમ સ્તરે પહોંચ્યો. આ વહીવટી વ્યવસ્થાની મુખ્ય વિશેષતાઓ નીચે મુજબ છે:

 

1. કેન્દ્રીકૃત શાસન

- મોર્ય સામ્રાજ્યનું શાસન કેન્દ્રીકૃત હતું, જેનું મુખ્ય કેન્દ્ર પાટલીપુત્ર (આજનું પટના) હતું. રાજા સર્વોચ્ચ સત્તાધિકારી હતો અને તેની નીચે અધિકારીઓનું એક વિશાળ તંત્ર કાર્યરત હતું.

- રાજાને મંત્રી પરિષદ સહાય કરતી, જેમાં કૌટિલ્ય જેવા વિદ્વાનો અને અનુભવી સલાહકારોનો સમાવેશ થતો.

 

2. પ્રશાસનિક વિભાગો

- સામ્રાજ્યને વહીવટી સરળતા માટે પ્રાંતોમાં વહેંચવામાં આવ્યું હતું, જેને "જનપદ" કહેવાતું. દરેક પ્રાંતનું નિયંત્રણ "કુમાર" (રાજકુમાર) અથવા કોઈ વિશ્વાસુ અધિકારી પાસે હતું.

- પ્રાંતો નાના વિભાગોમાં વહેંચાયેલા હતા, જેમાં "સ્થાનિક" (જિલ્લા), "દ્રોણમુખ" (તાલુકા), અને "ગ્રામ" (ગામ)નો સમાવેશ થતો. દરેક સ્તરે અધિકારીઓ નિમાયેલા હતા.

 

3. અધિકારીઓનું તંત્ર

અમાત્ય: ઉચ્ચ સ્તરના અધિકારીઓ જે વહીવટ, ન્યાય અને આર્થિક બાબતો સંભાળતા.

સમાહર્તા: રાજસ્વ એકત્ર કરવાની જવાબદારી ધરાવતો મુખ્ય અધિકારી.

સંનિધાતા: રાજ્યના ખજાનાનું સંચાલન કરતો.

સીતાધ્યક્ષ: રાજ્યની જમીનો અને કૃષિનું નિરીક્ષણ કરતો.

ગોપ: ગામ અને નગરોની વસ્તીનો હિસાબ રાખતો અધિકારી.

- આ ઉપરાંત, "ધર્મમહામાત્ર" (અશોકના સમયે) જેવા અધિકારીઓ ધર્મના પ્રચાર અને લોકોની નૈતિક ઉન્નતિ માટે કામ કરતા.

 

4. રાજસ્વ વ્યવસ્થા

- રાજ્યની આવકનો મુખ્ય સ્ત્રોત કૃષિ હતો. ખેડૂતો પાકનો 1/6થી 1/4 ભાગ કર તરીકે આપતા.

- સિંચાઈ, વેપાર, ખાણકામ, અને જંગલની ઉપજ પરથી પણ કર લેવામાં આવતો.

- રાજ્ય દ્વારા સિંચાઈની સુવિધાઓ (જેમ કે તળાવો અને નહેરો) પૂરી પાડવામાં આવતી, જેના બદલામાં વધારાનો કર લેવાતો.

 

5. ન્યાય વ્યવસ્થા

- ન્યાય પ્રણાલી સુદૃઢ હતી. ગામડાંઓમાં "ગ્રામિક" અને શહેરોમાં "નગરાધ્યક્ષ" ન્યાયનું કામ સંભાળતા.

- રાજા સ્વયં ઉચ્ચ અદાલત તરીકે કાર્ય કરતો અને ગંભીર મામલાઓમાં અંતિમ નિર્ણય લેતો.

- દંડની વ્યવસ્થા કઠોર હતી, જેમાં જેલ, દંડ, અને કેટલાક કિસ્સાઓમાં મૃત્યુદંડનો સમાવેશ થતો.

 

6. ગુપ્તચર વ્યવસ્થા

- મોર્ય સામ્રાજ્યમાં ગુપ્તચરોનું એક વિશાળ નેટવર્ક હતું, જે રાજ્યની સુરક્ષા અને આંતરિક શાંતિ જાળવવા કામ કરતું.

- ગુપ્તચરો અધિકારીઓની કામગીરી પર નજર રાખતા અને રાજદ્રોહ કે ભ્રષ્ટાચારની માહિતી રાજા સુધી પહોંચાડતા.

 

7. આર્થિક અને સામાજિક વ્યવસ્થા

- રાજ્ય કૃષિ, વેપાર, અને ઉદ્યોગોને પ્રોત્સાહન આપતું. ચંદ્રગુપ્તે એક સમાન ચલણ પ્રણાલી રજૂ કરી, જેણે વેપારને સરળ બનાવ્યો.

- રસ્તાઓ, પુલો, અને સિંચાઈની વ્યવસ્થા રાજ્ય દ્વારા વિકસાવવામાં આવી, જેનાથી આર્થિક પ્રગતિ થઈ.

- સમાજમાં ચાર વર્ણો (બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, શૂદ્ર)ની વ્યવસ્થા હતી, પરંતુ અશોકે બૌદ્ધ ધર્મના પ્રચારથી સામાજિક સમાનતા પર ભાર મૂક્યો.

 

8. સંચાર અને પરિવહન

- સામ્રાજ્યમાં સંચાર માટે રસ્તાઓનું જાળું હતું, જે "રાજમાર્ગ" તરીકે ઓળખાતું. આ રસ્તાઓ પર રાહદારીઓ અને વેપારીઓ માટે આરામગૃહો બનાવવામાં આવ્યા હતા.

- ઘોડેસવારો અને સંદેશવાહકો દ્વારા માહિતીનું આદાન-પ્રદાન ઝડપથી થતું.

 

9. અશોકનું યોગદાન

- અશોકે વહીવટમાં નૈતિકતા અને ધર્મનો સમાવેશ કર્યો. તેના શિલાલેખો દ્વારા તેણે પ્રજાને ન્યાય, અહિંસા, અને સદાચારનો સંદેશ આપ્યો.

- તેણે હોસ્પિટલો, શાળાઓ, અને ગરીબો માટે કલ્યાણકારી કાર્યો શરૂ કર્યા.

 

ઉપસંહાર:-

મોર્ય સામ્રાજ્યની વહીવટી વ્યવસ્થા એક કલ્યાણકારી પણ કઠોર શાસનનું ઉદાહરણ હતી. તેમાં સત્તાનું કેન્દ્રીકરણ હોવા છતાં, સ્થાનિક સ્તરે પણ અધિકારીઓને જવાબદારીઓ સોંપવામાં આવી હતી. આ વ્યવસ્થાએ ભારતીય ઉપખંડમાં પ્રથમ વખત રાજકીય અને આર્થિક એકતા સ્થાપી, જે પછીના સામ્રાજ્યો માટે પાયો બની.