પ્રાચીન ભારતીય ન્યાયતંત્રની રચના અને તેના કાર્યો વિષે નોંધ|Ancient Indian judicial system structure and functions

પ્રશ્ન:- પ્રાચીન ભારતીય ન્યાયતંત્રની રચના અને તેના કાર્યો વિષે નોંધ લાખો.

 

પ્રાચીન ભારતીય ન્યાયતંત્ર એક જટિલ, વિકેન્દ્રિત પરંતુ સ્તરવાળી વ્યવસ્થા હતી, જે વૈદિક કાળથી લઈને મોર્ય, ગુપ્ત જેવા સમયગાળા સુધી વિકસિત થઈ. આ નોંધમાં તેની રચના અને કાર્યોની વિગતવાર ચર્ચા કરવામાં આવી છે, જે ધર્મ, રિવાજો અને ધાર્મિક ગ્રંથો (વેદ, સ્મૃતિ, અર્થશાસ્ત્ર) પર આધારિત હતી.

 

ઐતિહાસિક સંદર્ભ અને કાનૂની આધાર

પ્રાચીન ભારતીય ન્યાયતંત્રનો ઉદ્ભવ નિયોલિથિક યુગ (7000 ઈ.પૂ.થી 3300 ઈ.પૂ.) સુધી જોવા મળે છે, જેના પુરાવા વેદ, ઉપનિષદ અને સ્મૃતિઓમાં મળે છે. "ધર્મ" એ મુખ્ય આધાર હતો, જે "ધૃ" (ટકાવવું, ઉઠાવવું) પરથી ઉત્પન્ન થયેલો શબ્દ છે અને તે સત્ય, કર્તવ્ય અને ન્યાયનું પ્રતીક હતો. ધર્મના બે પાસાં હતા: સનાતન ધર્મ (શાશ્વત) અને યુગ ધર્મ (યુગ અનુસાર), જે કૃત, ત્રેતા, દ્વાપર અને કલિયુગમાં સમાજની જરૂરિયાત મુજબ બદલાતો હતો. કાયદાઓ રિવાજો, ધાર્મિક ગ્રંથો અને રાજાના આદેશો પર આધારિત હતા. મનુ સ્મૃતિમાં 18 પ્રકારના કાયદાઓનો ઉલ્લેખ છે, જેમાં દેવું ન ચૂકવવું, ભાગીદારી, અને ચોરીનો સમાવેશ થાય છે.

 

ન્યાયતંત્રની રચના

ન્યાયતંત્રમાં સ્થાનિક સ્વાયત્તતા અને રાજકીય નિયંત્રણનું સંતુલન હતું. તેની રચના નીચે મુજબ હતી:

 

કુળ (પરિવાર અદાલત): કૌટુંબિક વિવાદો (જેમ કે સંપત્તિ વિભાગ) 5 કે તેથી વધુ સભ્યોની સમિતિ દ્વારા ઉકેલાતા. આ આધુનિક પંચાયત જેવું હતું.

શ્રેણી (વેપારી સમિતિ): વેપારીઓ અને કારીગરોના વિવાદોનું નિરાકરણ કરતી, જેમાં એક અધ્યક્ષ અને 3-5 સહાયકો હતા. અપીલ ઉચ્ચ અદાલતમાં થઈ શકતી.

ગણ (ગામ સભા): સ્થાનિક મુદ્દાઓ જેમ કે સિંચાઈ, જમીન વિવાદ અને નાના ગુનાઓનું સંચાલન કરતી.

અધિકૃત (રાજા દ્વારા નિયુક્ત અદાલતો): આમાં પ્રતિષ્ઠિત (ગામ/નગરમાં સ્થાયી), અપ્રતિષ્ઠિત (ખસેડી શકાય તેવી), અને મુદ્રિત (રાજાની મહોરવાળી ઉચ્ચ અદાલત)નો સમાવેશ થતો. હિંસક ગુનાઓની સુનાવણી થતી.

સાસિત (રાજાની અદાલત): રાજા, પ્રદ્વિવાક (મુખ્ય ન્યાયાધીશ) અને સભ્યો (સલાહકારો)ની રચના, જે શારીરિક દંડના નિર્ણયો લેતી અને નીચલી અદાલતોની અપીલ સાંભળતી.

નૃપ (રાજા): રાજા સર્વોચ્ચ અપીલ અદાલત હતો, જે ધર્મથી પ્રેરિત હતો અને બ્રાહ્મણો તથા મંત્રીઓની સહાય લેતો.

 

ગુપ્ત કાળમાં, ગામ સભાઓ અને વેપારી ગિલ્ડ્સ નાના કેસોનું નિરાકરણ કરતા, જ્યારે વિષયપતિ (જિલ્લા અધિકારી) અને રાજકીય અદાલતો મોટા મામલાઓ સંભાળતા. રાજા ઉચ્ચતમ અદાલતનું નેતૃત્વ કરતો. ચીની પ્રવાસી ફા-હિયેનના જણાવ્યા મુજબ, ગુપ્ત કાળમાં મૃત્યુદંડ આપવામાં આવતો નહોતો, જે અગાઉના સમયથી અલગ હતું.

 

ન્યાયાધીશોની સ્વતંત્રતા અને લાયકાત

ન્યાયાધીશો અને સભ્યોને સ્મૃતિઓનું જ્ઞાન, પ્રામાણિકતા અને નિષ્પક્ષતા જરૂરી હતી. યાજ્ઞવલ્ક્યએ સ્મૃતિ જાણકારી પર ભાર મૂક્યો, જ્યારે કાત્યાયન ન્યાયાધીશોને કઠોર નહીં, દયાળુ અને સક્રિય હોવા જણાવ્યું. રાજાએ કાયદામાં નિપુણ સભ્યો નિયુક્ત કર્યા, જેઓ રાજાના નિર્ણય સામે અસહમત થઈ શકતા. ચૂપ રહેવાથી આધ્યાત્મિક પરિણામો ભોગવવા પડતા, જે સંતુલન જાળવતું.

 

કાર્યો અને કાનૂની પ્રક્રિયા

ન્યાયતંત્રના મુખ્ય કાર્યોમાં વિવાદ ઉકેલવા, ધર્મનું પાલન અને સામાજિક વ્યવસ્થા જાળવવાનો સમાવેશ થતો હતો. તે નીચેના મુદ્દાઓ સંભાળતું:

 

નાગરિક વિવાદો (અર્થ-વિવાદ): દેવું ન ચૂકવવું, જમાકરણ, ભાગીદારી, અને વારસાનું વિભાજન, જે દસ્તાવેજો અને કબજા પર આધારિત હતા.

ફોજદારી વિવાદો (હિંસ્ર સમુદ્ભવ વિવાદ): ચોરી, હિંસા, શાબ્દિક હુમલો, અને સ્ત્રીઓ સામેના ગુનાઓ, જે દંડ પારુષ્ય (શારીરિક નુકસાન), વાક્-પારુષ્ય (શાબ્દિક હુમલો), સાહસ (હિંસા), અને સ્ત્રીસંગ્રહણ (સ્ત્રીઓ સામે ગુના)માં વહેંચાયેલા હતા.

 

પ્રક્રિયામાં ચાર તબક્કા હતા: 

1. ફરિયાદ (પ્રતિજ્ઞા): નુકસાન પામેલા પક્ષ દ્વારા સંક્ષિપ્ત અને સ્પષ્ટ રજૂઆત. 

2. જવાબ (પ્રતિ વાદિન): સ્વીકાર, નકાર, વિશેષ દલીલ, અથવા અગાઉના નિર્ણયનો ઉલ્લેખ. 

3. પુરાવા: દસ્તાવેજો, માલિકી, અને સાક્ષીઓ દ્વારા, બહુવિધ સાક્ષીઓ પ્રાધાન્યપૂર્વક, એક સાક્ષી સંમતિ હોય તો માન્ય. 

4. નિર્ણય (જયપત્ર): ફરિયાદ, નિવેદનો, પુરાવા, કાયદાનો ઉપયોગ, અને ન્યાયાધીશોના મંતવ્યો સાથે અદાલતની મહોર.

 

અદાલત ફી ફરિયાદી અને નિર્ણય દેવાદાર બંને પાસેથી 5% હતી. વકીલો (નિયોગી) પક્ષકારો દ્વારા નિયુક્ત થતા, જેમને દાવાના 1/16થી 1/160 ભાગની ફી મળતી.

 

શિક્ષા અને સામાજિક વ્યવસ્થા

શિક્ષા વર્ણ વ્યવસ્થા પર આધારિત હતી, જેમાં ઉચ્ચ વર્ણ સામેના ગુના કે નીચલા વર્ણ દ્વારા કરાયેલા ગુનાઓમાં કઠોરતા વધુ હતી. શિક્ષાના પ્રકાર: 

- વાગ્દંડ (ઠપકો), ધિગ્દંડ (નિંદા), ધનદંડ (દંડ), અંગચ્છેદ (અંગભંગ), વધદંડ (મૃત્યુદંડ). 

- રાજાનું દંડ દ્વારા કર્તવ્ય સામાજિક ક્રમ જાળવવાનું હતું, અન્યાયી શિક્ષાથી પ્રતિષ્ઠા અને આધ્યાત્મિક નુકસાન થતું. 

- ગુપ્ત કાળમાં, ફા-હિયેન મુજબ, મૃત્યુદંડ નહોતો, માત્ર દંડ અને ચેતવણી આપવામાં આવતી, જે અગાઉના સમયથી અલગ હતું.

 

અધિકાર ક્ષેત્ર અને અપીલ

કુળ, શ્રેણી, અને ગણ હિંસક ગુનાઓ સિવાયના તમામ કેસોની સુનાવણી કરતા, અધિકૃત હિંસક ગુનાઓ સંભાળતા, અને સાસિત શારીરિક દંડ નક્કી કરતા. અપીલ કુળથી શ્રેણી, શ્રેણીથી ગણ, ગણથી અધિકૃત, અને અંતે રાજા સુધી જઈ શકતી.

 

ઉપસંહાર

પ્રાચીન ભારતીય ન્યાયતંત્ર ધર્મ આધારિત, સ્થાનિક અને રાજકીય સંતુલન સાથેની વ્યવસ્થા હતી, જે વિવાદ ઉકેલવા, સામાજિક ક્રમ અને નૈતિક શાસનની ખાતરી કરતી. ગુપ્ત કાળની મૃત્યુદંડની ગેરહાજરી તેની અનુકૂલનક્ષમતા દર્શાવે છે.