માર્કસવાદી ઈતિહાસ લેખન વિષે વિસ્તૃત માહિતી આપો.|Elaborate on Marxist historiography

માર્કસવાદી ઈતિહાસ લેખન (Marxist Historiography) એ ઈતિહાસનું એક વિશ્લેષણાત્મક અભિગમ છે, જે કાર્લ માર્કસ (Karl Marx) અને ફ્રેડરિક એંગલ્સ (Friedrich Engels) દ્વારા વિકસિત માર્કસવાદી સિદ્ધાંતો પર આધારિત છે. આ અભિગમ ઈતિહાસને મુખ્યત્વે સામાજિક વર્ગો (classes) વચ્ચેના સંઘર્ષ અને આર્થિક પરિબળોના પરિપ્રેક્ષ્યમાં જુએ છે. માર્કસવાદી ઈતિહાસકારો માને છે કે ઈતિહાસની ગતિ આર્થિક ઉત્પાદન પદ્ધતિઓ (modes of production) અને તેના પર આધારિત સામાજિક સંબંધો દ્વારા નિર્ધારિત થાય છે. આ લેખમાં માર્કસવાદી ઈતિહાસ લેખનના મુખ્ય સિદ્ધાંતો, તેની વિશેષતાઓ, ઉદાહરણો અને ટીકાઓ વિશે વિસ્તૃત માહિતી આપવામાં આવશે.

 

માર્કસવાદી ઈતિહાસ લેખનના મુખ્ય સિદ્ધાંતો

1. ભૌતિકવાદી દૃષ્ટિકોણ (Materialist Conception of History):

   - માર્કસવાદી ઈતિહાસ લેખનનો પાયો "ઐતિહાસિક ભૌતિકવાદ" (Historical Materialism) છે. આ સિદ્ધાંત મુજબ, સમાજનું માળખું અને તેનો વિકાસ આર્થિક પરિબળો (જેમ કે ઉત્પાદનના સાધનો અને શ્રમનું વિભાજન) દ્વારા નિર્ધારિત થાય છે, નહીં કે વિચારો કે આદર્શો દ્વારા.

   - માર્કસના મતે, "મનુષ્યનું સામાજિક અસ્તિત્વ તેની ચેતના નક્કી કરે છે," એટલે કે આર્થિક પરિસ્થિતિઓ સંસ્કૃતિ, ધર્મ અને રાજકારણને આકાર આપે છે.

 

2. વર્ગ સંઘર્ષ (Class Struggle):

   - ઈતિહાસને વર્ગો વચ્ચેના સંઘર્ષની પ્રક્રિયા તરીકે જોવામાં આવે છે. દરેક ઐતિહાસિક યુગમાં શોષક વર્ગ (જેમ કે જમીનદારો, પૂંજીપતિઓ) અને શોષિત વર્ગ (જેમ કે ખેડૂતો, મજૂરો) વચ્ચેનો સંઘર્ષ મુખ્ય ગતિવિધિ રહે છે.

   - આ સંઘર્ષ આખરે સામાજિક પરિવર્તન અને નવી ઉત્પાદન પદ્ધતિની સ્થાપના તરફ દોરી જાય છે.

 

3. ઉત્પાદન પદ્ધતિના તબક્કા (Stages of Modes of Production):

   - માર્કસવાદી ઈતિહાસકારો ઈતિહાસને ઉત્પાદન પદ્ધતિના વિવિધ તબક્કાઓમાં વહેંચે છે: આદિમ સામ્યવાદ (Primitive Communism), ગુલામગીરી (Slavery), સામંતવાદ (Feudalism), પૂંજીવાદ (Capitalism) અને ભવિષ્યમાં સામ્યવાદ (Communism).

   - દરેક તબક્કો પોતાની અંદરના આંતરિક વિરોધાભાસોને કારણે પરિવર્તન પામે છે.

 

4. અધિસંરચના અને આધાર (Superstructure and Base):

   - સમાજનો આર્થિક આધાર (ઉત્પાદનના સાધનો અને સંબંધો) અધિસંરચના (કાયદા, રાજકારણ, ધર્મ, સંસ્કૃતિ) ને નિર્ધારિત કરે છે. અધિસંરચના શાસક વર્ગના હિતોને જાળવી રાખવાનું કામ કરે છે.

 

 માર્કસવાદી ઈતિહાસ લેખનની વિશેષતાઓ

શોષિત વર્ગો પર ધ્યાન: પરંપરાગત ઈતિહાસ લેખનમાં રાજાઓ, સેનાપતિઓ અને શાસકોનું વર્ચસ્વ હોય છે, જ્યારે માર્કસવાદી ઈતિહાસ શોષિત વર્ગો (ખેડૂતો, મજૂરો) ની ભૂમિકા પર ભાર મૂકે છે.

આર્થિક પરિબળોનું વિશ્લેષણ:  યુદ્ધો, ક્રાંતિઓ અને સામાજિક ફેરફારોને આર્થિક પરિસ્થિતિઓના સંદર્ભમાં સમજાવવામાં આવે છે.

ઉદ્દેશ્યલક્ષી અભિગમ:  માર્કસવાદી ઈતિહાસકારો ઈતિહાસને વૈજ્ઞાનિક રીતે સમજવાનો પ્રયાસ કરે છે, જેમાં નિયમિતતા અને કારણ-પરિણામના સંબંધો શોધવામાં આવે છે.

 

ઉદાહરણો

1. ફ્રેન્ચ ક્રાંતિ (1789):

   - માર્કસવાદી ઈતિહાસકારો આ ક્રાંતિને સામંતવાદથી પૂંજીવાદ તરફના સંક્રમણ તરીકે જુએ છે. તેમના મતે, ઉદય પામતા પૂંજીપતિ વર્ગ (bourgeoisie) એ સામંતી રાજાશાહી અને જમીનદારો સામે લડત આપી.

  

2. ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામ:

   - ભારતના માર્કસવાદી ઈતિહાસકારો (જેમ કે બિપન ચંદ્ર, રોમિલા થાપર) બ્રિટિશ સામ્રાજ્યવાદને પૂંજીવાદી શોષણના સ્વરૂપ તરીકે જુએ છે અને સ્વતંત્રતા સંગ્રામને શોષિત વર્ગોના પ્રતિકાર તરીકે વિશ્લેષે છે.

 

માર્કસવાદી ઈતિહાસકારો

એરિક હોબ્સબોમ (Eric Hobsbawm):  બ્રિટિશ ઈતિહાસકાર, જેમણે "ધ એજ ઓફ રિવોલ્યુશન" જેવા પુસ્તકોમાં યુરોપના ઈતિહાસને માર્કસવાદી દૃષ્ટિકોણથી લખ્યો.

ઈ. પી. થોમ્પસન (E. P. Thompson):  "ધ મેકિંગ ઓફ ધ ઈંગ્લિશ વર્કિંગ ક્લાસ" માં મજૂર વર્ગના ઉદયનું વિશ્લેષણ કર્યું.

બિપન ચંદ્ર: ભારતના આધુનિક ઈતિહાસને માર્કસવાદી પરિપ્રેક્ષ્યમાં રજૂ કર્યો.

 

ટીકાઓ

1. અતિ-આર્થિક નિર્ધારણ (Economic Determinism):

   - ટીકાકારો માને છે કે માર્કસવાદી ઈતિહાસ લેખન આર્થિક પરિબળોને વધુ પડતું મહત્વ આપે છે અને સંસ્કૃતિ, ધર્મ કે વ્યક્તિગત પ્રેરણાઓને અવગણે છે.

  

2. એકપક્ષીય દૃષ્ટિકોણ:

   - આ અભિગમ ઈતિહાસને માત્ર વર્ગ સંઘર્ષના ચોકઠામાં જ જુએ છે, જેનાથી અન્ય પરિબળો (જેમ કે લિંગ, જાતિ) ની અવગણના થાય છે.

 

3. આદર્શવાદી નહીં, વૈજ્ઞાનિકતાનો દાવો:

   - કેટલાક ટીકાકારો કહે છે કે માર્કસવાદી ઈતિહાસ લેખન પોતે એક આદર્શવાદી (ideological) અભિગમ છે, જે વૈજ્ઞાનિક નિષ્પક્ષતાનો દાવો કરે છે પરંતુ તેનું પાલન નથી કરતું.

 

ઉપસંહાર:-

માર્કસવાદી ઈતિહાસ લેખન ઈતિહાસને સમજવાની એક શક્તિશાળી અને પ્રભાવશાળી પદ્ધતિ છે, જે શોષિત વર્ગોના અવાજને ઉજાગર કરે છે અને આર્થિક પરિબળોની ભૂમિકાને પ્રકાશિત કરે છે. જોકે, તેની મર્યાદાઓને કારણે તેને સંપૂર્ણ ઈતિહાસ લેખનની પદ્ધતિ ગણી શકાય નહીં. આજે પણ તે ઈતિહાસકારો અને વિદ્વાનોમાં ચર્ચાનો વિષય બની રહે છે.