ભારતીય કૃષિની મુખ્ય વિશેષતાઓ શું છે?|What are the main features of Indian agriculture in Gujarati

 

ભારતીય કૃષિની લાક્ષણિકતાઓનું વર્ણન. ભારતીય ખેતીની મુખ્ય સમસ્યાઓ શું છે તે સમજાવો.

 

ભારતીય ખેતીની વાત કરીએ તો ભારતમાં ખેતીનું વિશેષ સ્થાન છે. ભારતમાં મુખ્યત્વે ખેતી થાય છે. અહીં ખેતી સમગ્ર દેશમાં મહત્તમ વિસ્તારમાં એટલે કે લગભગ 80% થાય છે. જ્યાં મોટાભાગે ખાદ્ય પાકોનું ઉત્પાદન થાય છે. વિચારવા જેવી સ્થિતિ એ છે કે ભારતમાં કૃષિ પ્રબળ હોવા છતાં અહીંની ખેતી પછાતપણું દર્શાવે છે. ભારતીય કૃષિની વિશેષતાઓનો અભ્યાસ કરીએ તો સ્વાભાવિક રીતે જ તેનું પછાતપણું અને તેની નબળાઈઓ સામે આવે છે. જેને આપણે ભારતીય ખેતીની સમસ્યાઓ પણ કહી શકીએ.

ભારતીય કૃષિની મુખ્ય લાક્ષણિકતાઓ નીચે મુજબ છે.

 

(1) વરસાદ પર નિર્ભરતા -

ભારતમાં, લગભગ 70% ખેતી ચોમાસાની મદદથી થાય છે. ઘણીવાર એવું જોવા મળે છે કે જો યોગ્ય સમયે વરસાદ પડે તો ઉત્પાદન પુષ્કળ થાય છે. અન્યથા અન્ન સંકટની સ્થિતિ સર્જાય છે.

(2) આજીવિકાનું સાધન -

ભારતીય ખેતી વ્યવસાય તરીકે નહીં પણ આજીવિકાના સાધન તરીકે વધુ પ્રચલિત છે. કરોડો ખેડૂતોની આજીવિકાનું એકમાત્ર સાધન ખેતી છે. કરોડો ખેતમજૂરો તેમની આજીવિકા માટે ખેતીને એકમાત્ર આધાર ગણાવે છે.

(3) ખાદ્ય પાકોની પ્રાધાન્યતા -

વસ્તી વધારાને કારણે ખાદ્ય પાકોની જરૂરિયાત વધી છે. તેથી, આટલી વિશાળ વસ્તી માટે અનાજ એકત્ર કરવું અત્યંત જરૂરી બની જાય છે. તેથી, મુખ્યત્વે ઘઉં, ચોખા, ચણા વગેરે જેવા ખાદ્ય પાકો લગભગ 75% વિસ્તાર પર ઉગાડવામાં આવે છે અને બાકીના વિસ્તારમાં શણ, કપાસ વગેરે જેવા વેપારી પાકો ઉગાડવામાં આવે છે.

(4) પ્રાદેશિક ભિન્નતા -

ભારતીય કૃષિની એ પણ વિશેષતા છે કે વિવિધ વિસ્તારોમાં આબોહવા અને જમીનની વિવિધતા જોવા મળે છે. વિવિધ ક્ષેત્રોમાં જમીનની ઉત્પાદકતા, સિંચાઈની સુવિધા, જમીનની મુદતની વ્યવસ્થા વગેરેમાં તફાવતને કારણે ઉત્પાદકતાનું સ્તર પણ બદલાય છે. પરિણામે, ભારતીય કૃષિમાં પ્રાદેશિક અસમાનતા જોવા મળે છે.

(5) ખેતરોનું નાનું કદ -

ભારતીય કૃષિમાં જમીનના ખેતરોનું કદ નાનું છે. લગભગ 58% ખેતરોનું કદ નાનું છે. વાસ્તવમાં, કૌટુંબિક અથવા સામાજિક કારણોસર, ખેતીની જમીન નાના ભાગોમાં વહેંચાયેલી છે. ખેડૂતોને આવા નાના ખેતરોમાંથી પણ મર્યાદિત આવક હોય છે. તેથી, આ ખેડૂતો મૂડી રોકાણ દ્વારા જમીનની ઉત્પાદકતામાં વધારો કરી શકતા નથી.

(6) છુપી બેરોજગારીની સ્થિતિ -

ભારતમાં નાના ખેડૂતો અને મજૂરો મોટી સંખ્યામાં જોવા મળે છે. જેમને વર્ષમાં માત્ર 4-5 મહિના જ રોજગાર મળે છે. આ મજૂરો અથવા નાના ખેડૂતો પાકની વાવણી અને કાપણી સમયે જ રોજગાર મેળવી શકે છે. બાકીનો સમય બેરોજગાર રહે છે. આ રીતે તેઓ છુપી બેરોજગારીનો શિકાર બને છે.

(7) કૃષિ માલિકીનું અસમાન વિતરણ -

ભારતમાં કૃષિ માલિકીના અસમાન વિતરણની સમસ્યા છે. માત્ર 10% લોકો પાસે 49% ખેતી છે. તો, 58 ટકા લોકો પાસે ખેતીમાં માત્ર 13 ટકા હિસ્સો છે.

(8) લો ગ્રેડ ટેકનોલોજી -

ભારતીય ખેતીની બીજી વિશેષતા એ છે કે અહીંની મોટાભાગની ખેતી હજુ પણ જૂની પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરીને કરવામાં આવે છે. નવા મશીનોનો ઉપયોગ કરવાને બદલે, મોટાભાગના ખેડૂતો હજુ પણ પરંપરાગત પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરીને ખેતી કરે છે. પરિણામે કૃષિ ઉત્પાદનને પૂરતો વેગ મળતો નથી.

(9) નાણાંનો અભાવ -

મોટાભાગના ખેડૂતો પાસે પૂરતું નાણા નથી. ખેતી માટે યોગ્ય જમીન હોય તો પણ પુરતી મૂડીના અભાવે ખેડૂત પછાત રહે છે.

10) ઓછી ઉત્પાદકતા અને પછાતપણું -

ભારતીય ખેતી નીચી ઉત્પાદકતા અને પછાતપણાની ભોગ બની રહી છે. કારણ કે નાની જમીન હોલ્ડિંગ, નીચા ગ્રેડની ટેકનોલોજી, ચોમાસા પર વધુ પડતી નિર્ભરતા, સિંચાઈના સંસાધનોનો અભાવ વગેરે ભારતીય ખેતીના પછાત થવાના કારણો છે.

 

ઉપરોક્ત મુદ્દાઓ પરથી આપણે શીખ્યા કે ભારતીય કૃષિ સમગ્ર દેશના મોટા ભાગ પર થાય છે. ભારતીય ખેતી મોટા પાયે થાય છે. ભાગ્યે જ કોઈ એવો દેશ હશે જ્યાં આટલા વિશાળ વિસ્તાર પર ખેતી થતી હોય. પરંતુ ભારતીય ખેતીની વિશેષતા કે સમસ્યા એ છે કે અહીં ખેતીનું પછાતપણું, ખેતીનું નીચું ધોરણ, નાની જમીન હોલ્ડિંગ, ઓછી ટેકનોલોજી વગેરે સમસ્યાઓ મોટાભાગે જોવા મળે છે. સરળ શબ્દોમાં કહીએ તો, આ ભારતની કૃષિની વિશેષતા છે.

ખેતીનું સ્તર વધારવા માટે અહીં સૂચનોની જરૂર છે. જેથી કરીને યોગ્ય દિશામાં યોગ્ય પગલાં ભરીને ખેતીના પછાતપણાનાં કારણોને દૂર કરી શકાય. તેમજ ભારતીય અર્થતંત્રને વિશ્વ મંચ પર વિશેષ સ્થાન પર લઈ જઈ શકાય છે.

એવી અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે કે આ મુદ્દો ભારતીય કૃષિના મુખ્ય લક્ષણોને પ્રકાશિત કરશે. ભારતીય કૃષિની વિશેષતા શું છે?' તે તમારા અભ્યાસમાં ચોક્કસપણે મદદરૂપ સાબિત થશે.

 

જો તમને અન્ય કોઈ વિષય પર લેખ જોઈતો હોય. તો નિઃસંકોચ કમેન્ટ કરીને મને જણાવો.