કૌટિલ્યના આર્થિક વિચારો અને અર્થશાસ્ત્રની વ્યાખ્યાEconomic thought and economics of Kautilya in Gujarati

કૌટિલ્ય ભારતીય આર્થિક વિચારકોમાં પ્રથમ ક્રમે છે. તેમનું બીજું નામ વિષ્ણુગુપ્ત હતું. ઇતિહાસમાં તેમને ચાણક્ય તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. તેઓ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના મુખ્ય સલાહકાર પણ હતા. તેથી, તેમણે સરકારને સારી રીતે ચલાવવા માટે "અર્થશાસ્ત્ર" ની રચના કરી. તેમના પુસ્તકમાં તેમણે રાજ્ય શાસન, જમીન સુધારણા, ઉદ્યોગોનું સંચાલન, વેપાર, લશ્કર, વિદેશ નીતિ, કરવેરા અને શ્રમ વગેરેના તમામ વિષયોનો સમાવેશ કર્યો છે. આ અર્થશાસ્ત્રને કૌટિલ્ય અર્થશાસ્ત્ર પણ કહેવામાં આવે છે.જે અંતર્ગત કૌટિલ્યએ પોતાના આર્થિક વિચારો રજૂ કર્યા હતા.

કૌટિલ્ય અનુસાર અર્થશાસ્ત્રની વ્યાખ્યા

"માણસની આજીવિકા અને માણસ દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતી જમીન બંનેને અર્થ કહેવામાં આવે છે. જે વિજ્ઞાન આવી જમીનના સંપાદન અને સંરક્ષણને લગતા માધ્યમોની ચર્ચા કરે છે તેને અર્થશાસ્ત્ર કહેવામાં આવે છે."

 

તેમની વ્યાખ્યા પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે અર્થશાસ્ત્રનો મૂળ આધાર જમીન છે. તેનું કારણ કદાચ એ છે કે તે સમયે ખેતીને આજીવિકાનો મુખ્ય આધાર માનવામાં આવતો હતો. એટલા માટે કૌટિલ્ય કૃષિ કાર્યના સાધન એટલે કે કૃષિને અર્થશાસ્ત્રનો મુખ્ય ભાગ માનતા હતા.

કૌટિલ્ય દ્વારા તેના ઘડતર માટેના આર્થિક નિયમો -દલીલો અને સિદ્ધાંતો રચ્યાં. તેમના મોટાભાગના સિદ્ધાંતો આજના આધુનિક યુગમાં પણ એટલા જ ઉપયોગી સાબિત થાય છે. કૌટિલ્યએ ધર્મ, અર્થ અને કામ એમ ત્રણેય પ્રયત્નોને સમાન મહત્વ આપ્યું છે અને તેમને સમાન ગણ્યા છે. કૌટિલ્ય અનુસાર, કોઈપણ વ્યક્તિ આ ત્રણેય વચ્ચે અસંતુલન પેદા કરે છે. તો સમજી લો કે તે પોતે જ તેના દુઃખનું કારણ બની જાય છે.

 

અર્થશાસ્ત્ર એ કૌટિલ્ય (ચાણક્ય) દ્વારા લખાયેલ સંસ્કૃત ગ્રંથ છે જેમાં રાજનીતિ, કૃષિ, ન્યાય અને રાજકારણ જેવા વિવિધ વિષયોનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. અર્થશાસ્ત્રમાં, સમકાલીન રાજકારણ, અર્થશાસ્ત્ર, કાયદો, સામાજિક નીતિ, ધર્મ વગેરે પર પૂરતો ભાર આપવામાં આવ્યો છે. આ વિષય પર લખાયેલા તમામ ગ્રંથોમાં વાસ્તવિક જીવનનું વર્ણન આટલી સહજતા સાથે કરવામાં આવ્યું નથી. આ પુસ્તકના વિચારો એટલે કે કૌટિલ્ય (ચાણક્ય)ના વિચારો આજના અર્થતંત્ર પર પણ સચોટ અને વિચારવા લાયક લાગે છે.

 

કૌટિલ્યના આર્થિક વિચારોનું વિશ્લેષણ

 

કૌટિલ્યના આર્થિક વિચારોનું વિશ્લેષણ નીચે મુજબ છે-

(1) 'વરત' -

કૌટિલ્યએ તેમના પુસ્તક 'અર્થશાસ્ત્ર'માં 'વરત' શબ્દનો ઉપયોગ કર્યો છે જેનો અર્થ થાય છે "રાષ્ટ્રીય અર્થશાસ્ત્ર". તેમણે રાષ્ટ્રીય અર્થતંત્ર હેઠળ કૃષિ, વેપાર અને પશુપાલનનો સમાવેશ કર્યો.

 

(2) કરવેરા પદ્ધતિ -

કૌટિલ્યના મતે, રાજ્યના ખર્ચને સરળતાથી ચલાવવા માટે કરની વ્યવસ્થા જરૂરી હતી. જેના કારણે તેણે બહારથી આવતા ઉત્પાદનો પર આયાત કર અને ઓક્ટ્રોય ડ્યુટીની વ્યવસ્થા કરી. દેશમાં ઉત્પાદિત માલ પર ટેક્સ, રોડ ટેક્સ અને જંગલોના ઉપયોગ પર પણ ટેક્સનો ઓર્ડર આપવો જરૂરી માનવામાં આવ્યો હતો. રાજ્ય દ્વારા નક્કી કરવામાં આવનાર આવક અને ખર્ચની મર્યાદા અંગે, કૌટિલ્ય માનતા હતા કે રાજ્ય દ્વારા કરવામાં આવતો ખર્ચ તેની આવક અનુસાર નક્કી થવો જોઈએ.

 

(3) શ્રમ કલ્યાણ અંગે -

શ્રમ કલ્યાણ અંગે કૌટિલ્યનો અભિપ્રાય હકારાત્મક હતો. તેઓ ઈચ્છતા હતા કે કામદારોનું વેતન લઘુત્તમ નિર્વાહના સિદ્ધાંત મુજબ નક્કી કરવામાં આવે. કામદારોના વેતન દર સમય, સ્થળ અને તેમની સ્થિતિને ધ્યાનમાં રાખીને નક્કી કરવા જોઈએ.

(4) ખેતી અંગે -

કૌટિલ્ય અનુસાર, રાજ્યના તમામ વ્યવસાયોને ત્રણ શ્રેણીઓમાં વહેંચવામાં આવ્યા હતા - (1) કૃષિ, (2) પશુપાલન અને (3) વાણિજ્ય. જેમાં ખેતીને મહત્વની ગણવામાં આવી હતી. આ અંતર્ગત કૌટિલ્યએ સૂચન કર્યું કે ખેતીના વિકાસ માટે રાજાએ ખેડૂતોને પડતર જમીન પર રહેવાની છૂટ આપવી જોઈએ જેથી કરીને તેઓ ત્યાં રહીને તે પડતર જમીનનો સારો ઉપયોગ કરી શકે. રાજાએ પણ તેમને બીજ અને બળદ વગેરેથી મદદ કરવી જોઈએ. રાજાએ સમયાંતરે લોન અને કરમાંથી પણ મુક્તિ આપવી જોઈએ. સિંચાઈ માટે તળાવો અને કૂવાઓનું બાંધકામ. ડેમ વગેરેનું સંચાલન રાજાના અધિકારક્ષેત્ર અને ફરજોમાં સમાવિષ્ટ હોવું જોઈએ.

 

(5) દાસપ્રથા  અંગે -

કૌટિલ્ય ગુલામીના કટ્ટર વિરોધી હતા. તેઓ માનતા હતા કે ગુલામી માનવતા વિરુદ્ધ અને ગેરકાયદેસર છે. તેમણે તેમના પુસ્તકમાં પણ આનો સખત વિરોધ કર્યો હતો. તેમનું માનવું હતું કે જો કોઈ વ્યક્તિ કોઈને તેના ગુલામ બનવા માટે દબાણ કરે છે, તો આવી સ્થિતિમાં તે વ્યક્તિ પર દબાણ કરનાર વ્યક્તિને સખત સજા થવી જોઈએ.

 

(6) વેપાર અને ઔદ્યોગિક નીતિ અંગે -

કૌટિલ્યએ તેમના પુસ્તક અર્થશાસ્ત્રમાં રાજ્ય વ્યવસ્થાને ધ્યાનમાં રાખીને વેપાર અને ઔદ્યોગિક નીતિની ચર્ચા કરી છે. તેમનું માનવું હતું કે રાજ્યના વિકાસ અને મજબૂતી માટે રાજ્યની તિજોરીમાં પૂરતા પૈસા હોવા જરૂરી છે. તેમણે વ્યાપારી ચીજવસ્તુઓ પર ટેક્સ લાદવાનું સૂચન કર્યું જેથી કરીને રાજ્યની તિજોરીમાં પૂરતા પ્રમાણમાં નાણાં પૂરા પાડી શકાય.

 

(7) ખાણોના સંબંધમાં -

ખાણો રાજ્યના અધિકારક્ષેત્રમાં આવતી હોવાથી. સોના અને ચાંદી જેવી કિંમતી ધાતુઓ માત્ર ખાણોમાંથી જ મળે છે. કૌટિલ્ય માનતા હતા કે મોટી ખાણોમાં ખર્ચ ઓછો છે અને તેથી તે શ્રેષ્ઠતાની શ્રેણીમાં આવે છે.

 

(8) સામાજિક સુરક્ષા -

કૌટિલ્યના મતે, રાજ્યએ સામાજિક સુરક્ષાના દૃષ્ટિકોણથી ઘણા કાર્યો કરવા જોઈએ જેમ કે સંકટના સમયે ગરીબોને મદદ કરવા માટે સંસ્થાઓની સ્થાપના કરવી, વૃદ્ધો અને અપંગ લોકો માટે આશ્રમની વ્યવસ્થા કરવી. બેરોજગાર લોકો માટે યોગ્ય રોજગારની વ્યવસ્થા કરવી ખૂબ જ જરૂરી છે. ગરીબ અને શ્રમજીવી લોકોને તેમની મહેનત માટે યોગ્ય વેતન આપવું એ પણ એક મહત્વપૂર્ણ ફરજ હોવી જોઈએ.

 

જો આપણે કૌટિલ્યના દૃષ્ટિકોણથી સમજવાનો પ્રયત્ન કરીશું, તો આપણે જોશું કે અર્થશાસ્ત્રનો રાજકીય વિજ્ઞાન સાથે ગાઢ સંબંધ છે, કારણ કે આર્થિક પ્રવૃત્તિઓનું આયોજન કરવામાં આવે છે અને સંસાધનોનો યોગ્ય રીતે ઉપયોગ ચોક્કસ રાજકીય વ્યવસ્થામાં જ થાય છે. આ જ કારણ છે કે કૌટિલ્યના અર્થશાસ્ત્રને એક રીતે રાજનીતિ શાસ્ત્ર (Political Economy) પણ કહેવામાં આવે છે.